Gustave Courbet - ca. 1860
Gustave Courbet
1814–1875
Gustave Courbet was een Franse schilder en een van de grondleggers van het realisme. Hij brak radicaal met de tradities van academische kunst door het alledaagse leven en de gewone mens centraal te stellen. Met zijn provocerende werken en uitgesproken persoonlijkheid werd hij een sleutelfiguur in de kunstwereld van de 19e eeuw.
Courbet werd geboren in Ornans, in de regio Franche-Comté, en groeide op in een welgestelde boerenfamilie. Hij voelde zich sterk verbonden met zijn geboortestreek, die vaak terugkeerde in zijn schilderijen. In Parijs ontwikkelde hij zich tot een kunstenaar die niet bang was om de gevestigde orde uit te dagen.
Zijn stijl combineerde monumentale formaten met nuchtere onderwerpen, wat veel stof deed opwaaien. Waar anderen mythische of religieuze taferelen schilderden, koos Courbet voor boeren, arbeiders en jachttaferelen. Daarmee gaf hij het realisme een gezicht en beïnvloedde hij generaties kunstenaars na hem.
Vroege leven en opleiding
Courbet werd geboren op 10 juni 1819 in Ornans, een klein stadje in Oost-Frankrijk. Zijn familie was welgesteld genoeg om hem onderwijs te bieden, maar hij werd aangetrokken door kunst in plaats van een traditioneel beroep. In 1839 verhuisde hij naar Parijs, waar hij aanvankelijk rechten zou gaan studeren maar al snel zijn tijd besteedde aan schilderen.
Zijn opleiding aan de École des Beaux-Arts duurde kort: Courbet had een hekel aan academische conventies en koos ervoor zichzelf te scholen. Hij bracht uren door in het Louvre, waar hij de werken van oude meesters zoals Caravaggio, Rembrandt en Velázquez bestudeerde. Deze vrije leermethode gaf hem de ruimte om een eigen, onafhankelijke stijl te ontwikkelen.
Doorbraak met realisme
Courbets eerste grote succes kwam in 1850–1851 met Een begrafenis in Ornans. Op een monumentaal doek van ruim zeven meter breed toonde hij geen koningen of helden, maar gewone dorpsbewoners tijdens een begrafenis. Dit was revolutionair: hij plaatste het alledaagse leven op het niveau van de geschiedenis- en mythologische schilderkunst. Critici waren geschokt en noemden het werk banaal, maar anderen prezen de moed en eerlijkheid van Courbet.
Deze doorbraak zette de toon voor zijn verdere carrière. Hij schilderde boeren, arbeiders, vrouwen en jagers in een ongefilterde stijl, waarbij de grootsheid juist lag in het gewone. Zijn realisme was niet alleen een artistieke keuze, maar ook een sociaal statement: kunst moest de werkelijkheid weerspiegelen, niet een geïdealiseerde droom.
Stijl en thematiek
Courbet’s stijl kenmerkt zich door stevige penseelstreken, diepe aardetinten en een gevoel van fysieke aanwezigheid. Zijn figuren zijn vaak robuust en aards, zonder idealisatie. Hij weigerde schoonheid te verzachten en koos bewust voor eerlijkheid boven esthetiek.
Zijn thematiek was breed: van monumentale groepsscènes tot intieme zelfportretten en landschappen. Toch bleven de sociale thema’s centraal staan. In werken als De steenhouwers (1849) en De Arenrapers van Ornans liet hij de harde realiteit van arbeid zien. Tegelijkertijd maakte hij schilderijen die de sensualiteit en lichamelijkheid van het menselijk bestaan benadrukten, zoals het beruchte De oorsprong van de wereld (1866).
Een schilder met een missie
Courbet zag zichzelf niet alleen als kunstenaar, maar ook als een hervormer. Hij vond dat kunst niet moest dienen om mythologische illusies in stand te houden, maar juist om de waarheid van het leven te tonen. Zijn beroemde uitspraak luidde: “Ik kan geen engel schilderen, want ik heb er nooit een gezien.”
Met deze houding positioneerde hij zichzelf als tegenstander van de academische kunstwereld, wat hem zowel bewondering als vijandigheid opleverde. Zijn realisme was niet enkel esthetisch, maar ook politiek geladen.
Kunst en politiek
Courbet was een uitgesproken republikein en politiek activist. Tijdens de Parijse Commune van 1871 werd hij verkozen tot voorzitter van de Federatie van Kunstenaars. In die rol streed hij voor meer artistieke vrijheid en de afschaffing van het academische monopolie.
Zijn naam raakte echter vooral verbonden aan de vernietiging van de Vendômezuil, een Napoleontisch monument dat door de Commune werd neergehaald. Hoewel Courbet later ontkende de directe aanstichter te zijn geweest, werd hij verantwoordelijk gehouden. Hij kreeg een enorme boete opgelegd en belandde in de gevangenis. Om de kosten te vermijden week hij uit naar Zwitserland, waar hij tot zijn dood in 1877 in ballingschap leefde.
Belangrijkste werken
-
Een begrafenis in Ornans (1849–1850) – Een monumentaal schilderij dat gewone mensen een heroïsche waardigheid gaf.
-
De steenhouwers (1849) – Een aangrijpende weergave van zware arbeid, vaak gezien als een van de eerste sociale schilderijen.
-
Het atelier van de schilder (1855) – Een allegorisch werk waarin Courbet zichzelf centraal plaatste tussen de samenleving en de kunst.
-
De oorsprong van de wereld (1866) – Een gedurfd en expliciet schilderij dat zijn reputatie als provocateur bevestigde.
Privéleven
Courbet stond bekend om zijn flamboyante persoonlijkheid en bohemien levensstijl. Hij hield van roken, drinken en discussiëren en maakte graag indruk met zijn zelfverzekerde houding. Hoewel hij nooit trouwde, had hij meerdere relaties en genoot hij van de vrijheden die zijn succes hem bood.
Zijn familie en geboortestad Ornans bleven echter belangrijk voor hem. Hij schilderde vaak vrienden en dorpsgenoten, waarmee hij zijn verbondenheid met zijn afkomst benadrukte. In zijn latere jaren werd zijn leven overschaduwd door juridische problemen en ballingschap, maar hij bleef tot het einde toe schilderen.
Waardering en invloed
Vandaag de dag wordt Courbet gezien als de vader van het realisme. Zijn radicale keuze om de werkelijkheid zonder opsmuk af te beelden was een keerpunt in de kunstgeschiedenis. Kunstenaars als Édouard Manet en later de impressionisten zagen in hem een pionier die de deur had geopend naar een moderne benadering van kunst. Zijn nalatenschap ligt in zijn compromisloze zoektocht naar waarheid en zijn weigering om zich te onderwerpen aan conventies.
Interessante feitjes
Een boerenjongen in Parijs
Ondanks zijn roem in de hoofdstad bleef Courbet zich altijd een kind van Ornans voelen. Hij gaf zijn geboortestreek vaak een monumentale rol in zijn schilderijen.
Een schilder én rebel
Zijn rol in de Parijse Commune leverde hem gevangenisstraf en ballingschap op. De vernietiging van de Vendômezuil blijft een van de meest controversiële momenten uit zijn leven.
Een provocateur pur sang
Met De oorsprong van de wereld veroorzaakte hij een schandaal dat eeuwenlang voortduurde. Het schilderij werd pas in de 20e eeuw publiekelijk getoond.
Een man van zelfportretten
In zijn jonge jaren maakte Courbet talloze zelfportretten waarin hij zichzelf presenteerde als romantische held, wanhopige minnaar of trotse realist. Ze tonen zijn ijdelheid én zijn gevoel voor drama.
Een gewaagde zwempartij
Courbet hield van zwemmen in rivieren en meren. Soms poseerde hij naakt in het water voor vrienden, wat paste bij zijn ongeremde en vrije karakter.
Slechte relatie met de academie
Courbet had een gespannen verhouding met de officiële kunstwereld. Toen hij in 1855 werd geweigerd op de Wereldtentoonstelling in Parijs, opende hij gewoon zijn eigen ‘Paviljoen van het Realisme’ naast het terrein.
Een motto voor het leven
Zijn uitspraak – “Ik kan geen engel schilderen, want ik heb er nooit een gezien” – vatte zijn kunstenaarschap kernachtig samen en werd een symbool van zijn radicale realisme.
Een eigen salon
Toen veel van zijn werken door officiële jury’s werden geweigerd, richtte Courbet zijn eigen tentoonstelling in voor deze ‘afgewezen kunst’. Daarmee gaf hij zichzelf en andere vernieuwers een podium buiten het academische systeem.