Arshile Gorky

Arshile Gorky
1904–1948

 

Arshile Gorky was een van de meest tragische én invloedrijke figuren van de moderne kunst. Zijn werk vormt de schakel tussen het Europese surrealisme en het Amerikaanse abstract expressionisme. In zijn schilderijen vloeien herinnering, trauma en verbeelding samen tot lyrische composities van kleur en beweging. Zijn leven, getekend door verlies en migratie, weerspiegelt een onophoudelijke zoektocht naar identiteit — zowel persoonlijk als artistiek.

Gorky werd geboren in Armenië, overleefde de genocide en vluchtte als tiener naar de Verenigde Staten. Daar bouwde hij vanuit het niets een carrière op en werd hij mentor en inspiratiebron voor kunstenaars als Willem de Kooning en Mark Rothko. Zijn werk toont de innerlijke strijd van een man die probeerde te helen via kunst — en die uiteindelijk een geheel nieuwe taal van expressie vond.

Zijn schilderijen, vaak poëtisch getiteld en emotioneel geladen, blijven tijdloos. Ze spreken van een man die zijn pijn transformeerde tot schoonheid, zijn herinneringen tot beweging en zijn wanhoop tot kleur.

Vroege leven en opleiding

Arshile Gorky werd geboren als Vostanik Manoug Adoian in Khorkom, een dorp bij het Vanmeer in toenmalig West-Armenië (nu Turkije). Tijdens de Armeense genocide verloor hij zijn moeder, die stierf van honger tijdens hun vlucht naar Rusland. Deze traumatische gebeurtenis zou hem zijn leven lang blijven achtervolgen.

In 1920 emigreerde hij met zijn zus naar de Verenigde Staten, waar hij zijn naam veranderde in Arshile Gorky — een pseudoniem dat een nieuwe identiteit symboliseerde. Hij beweerde soms dat hij een neef was van de Russische schrijver Maxim Gorky, om zichzelf meer mystiek en autoriteit te geven. In Amerika volgde hij kunstonderwijs aan de New School of Design in Boston en later in New York, waar hij al snel docent werd. Zijn technische beheersing en liefde voor de Europese meesters trokken de aandacht van zijn studenten.

 

Ontwikkeling en carrière

In de jaren dertig begon Gorky te experimenteren met stijlen die varieerden van Cézanne tot Picasso. Zijn vroege werken tonen een diepe bewondering voor het kubisme, met geometrische vormen en subtiele kleurgradaties. Toch bleef hij zoeken naar een eigen stem, iets dat verder ging dan imitatie.

Een beslissend moment kwam toen hij kennismaakte met het surrealisme, via André Breton en Roberto Matta. Gorky vond in hun ideeën over het onderbewuste en spontane creatie een nieuwe richting. Zijn schilderijen werden vrijer, organischer en meer intuïtief.

Werken zoals The Liver is the Cock’s Comb (1944) en One Year the Milkweed (1944) markeren zijn rijpe stijl: een explosie van kleur, beweging en symbolische vormen. Deze doeken lijken te dansen tussen herkenning en abstractie, droom en herinnering.

Zijn studio werd een ontmoetingsplaats voor jonge kunstenaars als de Kooning en Pollock, die zijn gevoeligheid en vakmanschap bewonderden. Gorky’s invloed op de Amerikaanse schilderkunst was enorm — hij bracht de Europese avant-garde naar New York en schonk haar een nieuwe emotionele diepte.

 

De Kooning en de wereld om hem heen

De Kooning bleef ondanks zijn roem een buitenstaander. Hij was wars van theorieën en artistieke dogma’s, en beschouwde schilderen als een lichamelijke daad. Zijn werk weerspiegelde zijn leven in New York — een stad van energie, erotiek en strijd.
Hij raakte bevriend met kunstenaars als Jackson Pollock, Franz Kline en Mark Rothko, maar voelde zich nooit volledig onderdeel van een beweging. De Kooning geloofde dat kunst moest ontstaan uit het directe contact met verf, doek en instinct.

 

Stijl en Techniek

Gorky’s stijl evolueerde van streng kubistisch naar lyrisch abstract.

  • Techniek: Hij werkte in dunne, transparante lagen olieverf, soms gecombineerd met houtskool en pastel.

  • Compositie: Zijn schilderijen bestaan uit vloeiende, organische vormen die zweven in open ruimte, als herinneringen die niet willen verdwijnen.

  • Kleurgebruik: Subtiele, bijna ademende tinten — oker, roze, blauw, groen — creëren een gevoel van beweging en melancholie.

  • Invloed: Cézanne, Miró en Picasso, maar ook zijn eigen herinneringen aan de Armeense natuur.

  • Innovatie: Zijn intuïtieve lijnvoering, half-abstracte vormen en emotionele gelaagdheid legden de basis voor het abstract expressionisme.

 

Herinnering als landschapsvorm

Voor Gorky was schilderen een daad van herinnering. Zijn werken zijn geen letterlijke weergaven van de werkelijkheid, maar mentale landschappen, gevormd door jeugdherinneringen en emoties. De contouren van bloemen, bergen en figuren uit zijn geboortestreek duiken herhaaldelijk op in abstracte vorm.

Hij geloofde dat herinneringen geen statische beelden waren, maar levende energieën — vervormd door tijd, verlies en verlangen. In zijn kunst probeerde hij het verleden niet te reconstrueren, maar te herbeleven.

 

Privéleven

In 1941 trouwde Gorky met de Amerikaanse kunstenares Agnes Magruder, die hij liefkozend “Mougouch” noemde. Ze was jong, intelligent en avontuurlijk, en haar warme, zorgeloze aard bracht tijdelijk rust in Gorky’s onrustige bestaan. Ze kregen samen twee dochters, Maro en Natasha, die hij vaak liefdevol portretteerde. Hun gezin leefde bescheiden, maar was omgeven door kunstenaars en schrijvers; hun huis was een toevluchtsoord voor creatieve geesten.

In 1946 kreeg hij te maken met een reeks tegenslagen die zijn leven in korte tijd ontwrichtten. Zijn atelier brandde af en met het vuur gingen jaren van werk verloren. Kort daarop kreeg hij de diagnose darmkanker en moest hij een zware operatie ondergaan. Een jaar later raakte hij betrokken bij een ernstig auto-ongeluk dat zijn nek brak en zijn schilderhand verwondde — het ultieme lot voor iemand die met zijn handen leefde.

Zijn huwelijk met Mougouch raakte onder druk. Zij raakte bevriend met de schilder Roberto Matta, en hun band groeide uit tot een verhouding. Voor Gorky, die al worstelde met ziekte, depressie en verlies, was dit een verwoestende klap. Hij trok zich terug in zichzelf en voelde dat hij zijn houvast aan zowel de kunst als het leven verloor.

In 1948 maakte hij, uitgeput en ziek, een einde aan zijn leven in zijn huis in Connecticut. Hij liet een briefje achter waarin hij schreef: “My darling, I love you. Do not weep.” Zijn dood betekende het tragische einde van een leven vol schoonheid, maar ook het begin van zijn mythische status. Voor velen werd Gorky het symbool van de kunstenaar die alles gaf — en er uiteindelijk door verteerd werd.

 

Laatste jaren en dood

Gorky’s laatste schilderijen zijn opvallend licht en transparant, alsof hij probeerde zichzelf te bevrijden van pijn. Na zijn dood groeide zijn reputatie snel; hij werd postuum erkend als de brug tussen de oude Europese meesters en de nieuwe generatie Amerikaanse abstracte schilders. Zijn invloed is zichtbaar in het werk van De Kooning, Pollock, Rothko en Motherwell.

Vandaag wordt hij beschouwd als een van de grondleggers van de moderne Amerikaanse schilderkunst — een kunstenaar die zijn persoonlijke lijden wist om te zetten in universele schoonheid.

 

Belangrijkste werken

 

  • The Artist and His Mother (1926–1936) – Een ontroerend dubbelportret dat zijn jeugdtrauma’s verbeeldt.
  • Organization (1933–1936) – Een overgangswerk waarin kubistische en surrealistische elementen samenkomen.
  • The Liver is the Cock’s Comb (1944) – Een monumentaal schilderij vol symboliek en explosieve kleuren.
  • One Year the Milkweed (1944) – Een lyrisch en melancholisch werk dat herinnering en natuur verweeft.
  • Water of the Flowery Mill (1944) – Abstracte vormen die pulseren als licht en leven zelf.
  • Agony (1947) – Een krachtig en emotioneel zelfportret in abstracte vorm, vol beweging en kwetsbaarheid.

 

Interessante feitjes

Een nieuwe identiteit uit noodzaak
Gorky werd geboren als Vostanik Adoian, maar veranderde zijn naam na zijn aankomst in Amerika. Hij koos voor “Arshile Gorky” om te klinken als een Europese intellectueel en beweerde zelfs familie te zijn van de beroemde Russische schrijver Maxim Gorky — een verzonnen verwantschap die hem hielp om in het Amerikaanse kunstmilieu serieus genomen te worden.

De schaduw van zijn moeder
Het schilderij The Artist and His Mother is gebaseerd op een oude familiefoto die hij als kind redde uit de oorlog. Hij werkte er bijna tien jaar aan, telkens opnieuw zoekend naar de juiste emotionele toon. Het werd zijn meest persoonlijke werk, een poging om zijn overleden moeder te herleven op doek.

Kleur als herinnering
Gorky zei eens dat kleuren voor hem geuren waren. De okertinten van het Armeense landschap, het blauw van de lucht boven Vanmeer — het waren sensaties die hij niet kon vergeten. Hij probeerde niet te schilderen wat hij zag, maar wat hij zich herinnerde.

De brand die alles veranderde
In 1946 brandde Gorky’s atelier volledig af. Hij verloor tientallen schilderijen, schetsen en persoonlijke brieven. De ramp was een verwoestende klap voor een kunstenaar die al worstelde met ziekte en verdriet. Toch begon hij opnieuw, alsof vernietiging voor hem ook een vorm van wedergeboorte was.

Het einde van een leven, het begin van een beweging
Zijn zelfdoding in 1948 schokte de kunstwereld. Maar juist na zijn dood begonnen critici zijn betekenis te zien: hij was de man die de poëzie van het surrealisme verenigde met de energie van de Amerikaanse abstractie. Zonder hem had het abstract expressionisme nooit dezelfde diepte gehad.

Een liefde vol tederheid én pijn
Zijn vrouw Agnes “Mougouch” Magruder bleef tot haar dood zijn nalatenschap beschermen. Ondanks hun turbulente huwelijk bleef ze hem zien als een man “die zichzelf schilderde in elke penseelstreek.” Dankzij haar inspanningen werden zijn werken na zijn dood wereldwijd erkend en tentoongesteld.