Jheronimus Bosch
Jan van Eyck
ca. 1390–1441
Jan van Eyck was een Vlaamse schilder uit de vroege 15e eeuw, die wordt beschouwd als een van de grootste meesters van de Noordelijke Renaissance. Hij wordt vaak gezien als de grondlegger van de olieverfschilderkunst en stond bekend om zijn verfijnde techniek, minutieuze details en het revolutionaire gebruik van licht en kleur. Zijn werk combineerde religieuze diepgang met een ongekende realistische weergave en heeft een blijvende invloed gehad op de Westerse kunstgeschiedenis.
Over Jan van Eycks jeugd is weinig bekend. Hij werd waarschijnlijk rond 1390 geboren in Maaseik, in het huidige Belgisch Limburg. Samen met zijn broer Hubert, die eveneens schilder was, groeide hij op in een periode waarin de kunst in de Lage Landen een enorme bloei doormaakte.
Jan kreeg een klassieke opleiding in de schilderkunst en werkte vermoedelijk aanvankelijk in de werkplaats van zijn broer. Zijn vroege werk toont al een ongeëvenaarde precisie in detail en een vernieuwend gebruik van olieverf, waarmee hij kleuren intenser en transparanter kon maken dan met de traditionele tempera.
Hofschilder en diplomaat
In de jaren 1420 begon Van Eyck zijn loopbaan als hofschilder bij Jan van Beieren, graaf van Holland. Kort daarna trad hij in dienst van Filips de Goede, hertog van Bourgondië. Deze functie gaf hem niet alleen financiële zekerheid, maar ook aanzien en politieke invloed.
Zijn rol ging veel verder dan die van kunstenaar. Hij werd regelmatig ingezet als diplomaat en gezant. In 1428 reisde hij naar Portugal om een portret te schilderen van Isabella van Portugal, de toekomstige bruid van de hertog. Dit portret speelde een belangrijke rol bij de huwelijksbesprekingen. Van Eycks talent om niet alleen uiterlijke kenmerken, maar ook de waardigheid van zijn modellen vast te leggen, maakte hem tot een waardevolle diplomatieke troef.
Als hofschilder vervaardigde hij portretten van edelen en religieuze werken voor prestigieuze opdrachtgevers. Zijn connectie met het Bourgondische hof gaf hem toegang tot een breed netwerk en stelde hem in staat grootschalige projecten te realiseren, zoals het altaarstuk Het Lam Gods.
Het Lam Gods
Het beroemdste werk van Jan en zijn broer Hubert is het altaarstuk Het Lam Gods, voltooid in 1432 voor de Sint-Baafskathedraal in Gent. Dit monumentale werk, bestaande uit twaalf panelen, wordt gezien als een mijlpaal in de kunstgeschiedenis.
Het altaarstuk is revolutionair door:
-
het gebruik van olieverf, dat een ongekende diepte en glans gaf,
-
de minutieuze uitwerking van landschappen, stoffen en juwelen,
-
de complexe religieuze iconografie die het mysterie van het christelijk geloof uitbeeldt.
Het centrale paneel toont het Lam Gods als symbool voor Christus, omringd door engelen en gelovigen. Het werk combineert een diepe spiritualiteit met een haast tastbare realiteit.
Het gestolen paneel
Het Lam Gods kent een roerige geschiedenis. In 1934 werd het paneel De Rechtvaardige Rechters gestolen uit de kathedraal. Ondanks talloze onderzoeken is het nooit teruggevonden. In plaats daarvan hangt er nu een replica. Het mysterie rond dit verdwenen paneel heeft bijgedragen aan de legendarische status van Van Eycks meesterwerk.
Portretkunst
Naast religieuze kunst was Van Eyck een pionier in de portretkunst. Zijn beroemde Arnolfiniportret (1434) toont een koopman en zijn vrouw in een interieur vol symboliek. Het werk is niet alleen een technisch hoogstandje in licht en perspectief, maar ook een intiem en realistisch beeld van het privéleven van zijn tijd.
Zijn portretten onderscheiden zich door hun scherpe observatie en psychologische diepgang. De geportretteerden lijken echte individuen, met karakter en innerlijk leven – iets dat revolutionair was in de 15e eeuw.
Techniek en stijl
Van Eyck perfectioneerde de techniek van de olieverf. Door transparante lagen over elkaar heen te schilderen bereikte hij een glans en intensiteit die voorheen onmogelijk was. Zijn schilderijen staan vol met details die vaak een symbolische betekenis hebben: een reflectie in een spiegel, een bloem in een vaas, een lichtval door een raam.
Hij combineerde een diep religieuze thematiek met een nieuwe aandacht voor de zichtbare wereld. Stoffen, juwelen, huid en zelfs het glinsteren van water zijn met een precisie geschilderd die tijdgenoten versteld deed staan.
Leven in Brugge en dood
Vanaf 1430 vestigde Van Eyck zich in Brugge, waar hij hofschilder van Filips de Goede bleef en belangrijke opdrachten uitvoerde. Hij woonde er met zijn gezin in aanzien en bleef tot zijn dood een centrale figuur in de stad.
Jan van Eyck overleed in juli 1441 in Brugge. Hij werd er begraven in de Sint-Donaaskathedraal, die later tijdens de Franse Revolutie werd afgebroken.
Invloed en nalatenschap
Van Eyck zette een nieuwe standaard voor realisme en technische verfijning. Zijn invloed reikte tot in Italië, waar kunstenaars als Antonello da Messina zijn olieverftechniek overnamen. Hij legde de basis voor de bloei van de Vlaamse Primitieven, waaronder Rogier van der Weyden en Hans Memling.
Zijn werk betekende een keerpunt: religieuze en wereldlijke onderwerpen kregen een nieuwe intensiteit en levendigheid. Vandaag de dag wordt hij gezien als een van de grootste vernieuwers van de Westerse kunst.
Waardering door de eeuwen heen
Na zijn overlijden bleef Van Eycks reputatie groot, vooral in de Lage Landen. Zijn werk werd in de 15e en 16e eeuw bewonderd en nagevolgd door generaties kunstenaars. Met de opkomst van de Italiaanse Renaissance verschoof de aandacht tijdelijk naar het zuiden, maar Van Eyck bleef een belangrijke referentie voor realisme en technische verfijning.
In de 19e eeuw, tijdens de romantiek en de herontdekking van de middeleeuwse kunst, kreeg Van Eyck opnieuw brede waardering. Het Lam Gods en het Arnolfiniportret groeiden uit tot iconen van de Westerse kunstgeschiedenis. Vandaag geldt hij als een sleutelfiguur die de overgang markeerde van de middeleeuwen naar de moderne kunst.
Interessante feitjes
Meester van de olieverf
Van Eyck wordt vaak (ten onrechte) gezien als de uitvinder van olieverf, maar hij perfectioneerde de techniek en maakte haar tot standaard in Europa.
Het vreemde Lam Gods
Tijdens de restauratie van het Gentse altaarstuk in de 21e eeuw kwam onder overschilderingen het oorspronkelijke Lam van Jan van Eyck tevoorschijn. Tot verrassing van velen had het dier een bijna mensachtig gezicht, dat door tijdgenoten later was overschilderd om de uitdrukking te verzachten. Het zorgde wereldwijd voor verbazing én discussie over Van Eycks radicale visie.
De rol van Maria
In bijna al Van Eycks religieuze schilderijen speelt de Maagd Maria de hoofdrol. Zij verschijnt als Moeder van Christus, als personificatie van de triomferende Kerk (Ecclesia Triumphans) of als Koningin van de Hemel. Het Gentse altaarstuk vormt de grote uitzondering: daar staat niet Maria, maar het offer van het Lam Gods centraal.
Familieband
Zijn broer Hubert werkte vermoedelijk mee aan Het Lam Gods. Volgens een inscriptie zou Hubert de initiator zijn geweest, maar dit blijft onderwerp van debat.
Het verdwenen paneel
De Rechtvaardige Rechters van Het Lam Gods is sinds 1934 spoorloos. Het mysterie is nooit opgelost, wat het werk extra beroemd maakt.
Brugse meester
In Brugge groeide Van Eyck uit tot een gerespecteerde burger. Zijn huis stond in de Sint-Gilliswijk en werd later een bedevaartsoord voor kunstliefhebbers.
Handtekening en motto
Jan van Eyck was een van de eerste kunstenaars die zijn werken ondertekende met zijn naam, “Johannes de Eyck”. Op tien schilderijen voegde hij daar zijn persoonlijke motto “Als ich kan” (“Zo goed als ik kan”) aan toe, meestal in Griekse letters geschreven. Dit werd gezien als een uitdagende boodschap aan andere kunstenaars: probeer mij maar te overtreffen.