Symboliek in de schilderkunst
Door de jaren heen hebben kunstenaars symboliek gebruikt om hun werken een verhaal te laten vertellen.
We hebben een globaal overzicht gemaakt van de meest gebruikte symbolen per periode.
Symboliek in de periodes:
Middeleeuwen (500-1400)
Kruis: Symbool voor Christus’ offer en verlossing.
Lam: Onschuld en offer voor zonden; verwijst naar Christus als het "Lam van God".
Vissen: De vis was een geheim symbool onder vroege christenen, die het gebruikten in fresco's en graveringen als afkorting voor “Jezus Christus, Zoon van God, Redder.”
Duif: Vrede en de Heilige Geest.
Maria’s gekleed in de kleuren blauw of wit: Blauw symboliseert hemelse wijsheid en wit de maagdelijkheid en puurheid van Maria.
Engelen: Beschermers, boodschappers van God, symbool van het goddelijke.
Mandorla: Een amandelvormige stralenkrans die heiligen en goddelijke figuren omringt, symbool voor heiligheid en mysterie.
Eenhoorn: Zuiverheid en maagdelijkheid, vaak in relatie met Maria.
Drie-eenheid: Drie gelijke delen of drie overlappende cirkels om de Heilige Drie-eenheid weer te geven.
Leeuw: Symbool van moed, kracht en koninklijke autoriteit. In vroege christelijke kunst staat de leeuw vaak symbool voor de evangelist Marcus.
Een aantal voorbeelden:
Lam:
Een detail van de Mosaic Apse of Sant’Apollinaire in Classe, Ravenna, Italië waarbij het lam "Het lam gods"vertegenwoordigd.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Duif:
In deze afbeelding uit het Ariaanse Baptisterium in Ravenna zien we de doop van Jezus door Johannes de Doper, met een duif die boven Jezus zweeft. De duif in deze context symboliseert de Heilige Geest.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Mandorla:
In de "Majestas Domini"uit de Codex Bruchsal zien we een amandelvormige stralenkrans die een heilige figuur omsluit.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Drie-eenheid:
Het "Schild van het Geloof" toont drie met elkaar verbonden cirkels die de Vader, Zoon en Heilige Geest symboliseren. Het benadrukt de Drie-eenheid en is terug te vinden in veel middeleeuwse geschriften.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Renaissance (1400-1600)
Schedel: Een symbool van vergankelijkheid en sterfelijkheid (memento mori), vaak weergegeven in portretten en stillevens om herinnerd te worden aan de kortstondigheid van het leven.
Engelen: In de Renaissance worden engelen meer gepersonaliseerd, emotioneel en menselijk afgebeeld, met nadruk op schoonheid en elegantie. Ze worden bruggen tussen het goddelijke en menselijke ervaring en symboliseren intelligentie, begeleiding en emotionele diepgang.
Lelie: Symbool van puurheid en maagdelijkheid, vaak weergegeven in de handen van engelen die Maria aankondigen in Annunciatiescènes.
Sleutels: Symbool van apostel Petrus en het pauselijke gezag. In de Renaissance wordt het een symbool van de legitimiteit van de kerkelijke autoriteit.
Appel: Verwijst naar de zondeval en verleiding, vaak weergegeven in portretten van Adam en Eva.
Vitruviusman: Symbool van proportie en harmonie, zoals weergegeven door Leonardo da Vinci. Verwijst naar de menselijke relatie met het universum en de zoektocht naar perfectie.
Boom van Kennis: Staat voor wijsheid en verlangen naar inzicht, vaak weergegeven in scènes met Adam en Eva.
Leeuw: In de Renaissance vaak weergegeven als symbool van koninklijk gezag, moed en kracht, en soms als beschermheer van heiligen.
Schildpad: Lang leven en stabiliteit.
Lantaarn of andere lichtbron: Geloof en goddelijke aanwezigheid.
Een aantal voorbeelden:
Schedel:
In dit detail van "Sint Hiëronymus met een schedel" door Caravaggio (ca. 1605-1606)we een schedel op het bureau. De schedel symboliseert de vergankelijkheid van het leven en de noodzaak om na te denken over de dood en het hiernamaals.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
_(cropped).jpg)
Lelie:
In deze beroemde annunciatie-scène, uit het schilderij "De Annunciatie" (ca. 1472) door Leonardo da Vinci, biedt de aartsengel Gabriël Maria een witte lelie aan, symbool van haar maagdelijkheid en zuiverheid.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Boom van Kennis:
In het drieluik "De Tuin der Lusten" (ca. 1490-1510) door Hiëronymus Bosch is de Boom van Kennis een centrale metafoor, vooral in het linker paneel waar Adam en Eva bij de boom in de Hof van Eden staan. De boom symboliseert kennis en verleiding en staat aan de basis van de menselijke nieuwsgierigheid en zoektocht naar wijsheid. Hier zie je vergroot een detail uit het linker paneel.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Leeuw:
In de Gevleugelde Leeuw van Sint Marcus (ca. 1516) door Vittore Carpaccio zie je een goed voorbeeld van een leeuw die een sterke, imposante houding uitstraalt, wat wijst op macht en autoriteit. De vleugels en het aureool achter de leeuw geven het wezen een heilige status, wat suggereert dat de stad beschermd wordt door een hoger gezag.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Barok en Rococo (1600-1750)
Hemelse lichtstralen: Directe link naar goddelijke tussenkomst. Lichtstralen worden dynamisch gebruikt om een dramatisch effect en een goddelijke aanwezigheid te benadrukken.
Kroon: Staat voor macht, vorstelijkheid en goddelijke bescherming. Vaak gedragen door heiligen en engelen in de barok als symbool van hun verheven status.
Engelen: Dynamischer en dramatischer afgebeeld. Ze zijn vaak in actie en tonen emoties en beweging, zoals vreugde, verdriet of kracht. Engelen uit deze periode vertegenwoordigen beschermende macht en verlossing.
Zandloper: Symbool van de tijdelijkheid van het leven en de vergankelijkheid. Het wordt vaak afgebeeld in stillevens of allegorische kunst om de kijker te herinneren aan de sterfelijkheid.
Vlinder: Staat voor de ziel en transformatie. Vaak weergegeven als onderdeel van het thema van verlossing of overgang naar een betere staat.
Oog (Alziende Oog): Staat voor goddelijke waakzaamheid en aanwezigheid. Vaak afgebeeld in combinatie met lichtstralen, die symbool staan voor Gods alomtegenwoordige blik.
Een aantal voorbeelden:
Engelen en hemelse lichtstralen:
In het schilderij 'St. Francis Xavier Dying at Sancian' van Giovanni Battista Gaulli zie je een duidelijk voorbeeld van Engelen die dynamisch en dramatisch zijn afgebeeld. Tussen de engelen zie je hemelse lichtstralen neerdalen op St. Francis Xavier die de goddelijke aanwezigheid symboliseren.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Zandloper:
In dit stilleven van Jan Lievens, Stilleven met boeken, viool, schedel en zandloper, zien we verschillende voorwerpen die allen verwijzen naar de tijdelijkheid en de vergankelijkheid van het leven. Prominent zien we hier de zandloper in beeld.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Vlinders:
Hier zie je een mooi voorbeeld van een vlinder in een stilleven van bloemen en insecten. Het is het schilderij 'Vanitas Stilleven met Bloemen en Vlinders' door Rachel Ruysch.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Neoclassicisme en Romantiek (1750-1850)
Vrijheidsbeeld: Symbool voor vrijheid, vaak gepersonifieerd in vrouwfiguren. Het idee van vrijheid krijgt een bijna heilige status.
Fakkel: Staat voor vrijheid en verlichting. Het symboliseert de kracht van kennis en het streven naar waarheid.
Vlag: Symbool voor nationale trots en identiteit. De vlag is een symbool geworden van eenheid en vaderlandsliefde.
Bergen en Ruïnes: Symbolen van de grootsheid en kracht van de natuur, evenals de vergankelijkheid van menselijke inspanningen.
Maan: Staat voor mysterie en het onbewuste, vaak gebruikt in scènes die een emotionele of introspectieve sfeer creëren.
Doodskist en Grafsteen: Romantische fascinatie voor het macabere en de eindigheid van het leven. Ze symboliseren ook de eeuwige rust en het tragische lot van de mens.
Een aantal voorbeelden:
Vrijheidsbeeld:
In het schilderij "La Liberté guidant le peuple" door Eugène Delacroix wordt de allegorie van vrijheid als een krachtige vrouw verbeeld. Ze staat bekend als Marianne en is een iconisch voorbeeld van het Vrijheidsbeeld als symbool in de kunst uit deze periode.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Vlag:
Dit schilderij dat de Slag bij de Piramiden laat zien, geschilderd door Francois-Louis-Joseph Watteau, toont de vlag van de Franse revolutie en benadrukt de eenheid en strijdlust van het Franse volk tijdens de Juli-revolutie van 1830.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Maan:
In het schilderij "Moonrise over the Sea" (1822) door Caspar David Friedrich toont de maan die opkomt boven een uitgestrekte zee, wat staat voor het mystieke en het ongrijpbare van het leven.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Symbolisme (eind 19e eeuw)
Lelies en Bloemen: Zuiverheid en vrouwelijke schoonheid, maar ook een mystieke of transcendente sfeer.
Ogen: Symboliseren de ziel en innerlijke ervaring. De ogen fungeren als vensters naar de diepere, soms verborgen kant van het menselijk bewustzijn.
Zon en Maan: Staan voor de polariteit tussen het mannelijke (zon) en vrouwelijke (maan) principe, en brengen dualiteit en balans in de kunst.
Slang: Staat voor mysterie, verleiding en transformatie. Vaak ook symbool voor wijsheid of het cyclische karakter van het leven.
Water: Staat voor het onderbewuste en emotionele diepte. Vaak afgebeeld in schilderijen die introspectie en reflectie benadrukken.
Pad: Symboliseert de levensreis en innerlijke zoektocht naar zelfontdekking en betekenis.
Een aantal voorbeelden:
Ogen:
Het oog in dit werk van Redon (Vision) staat symbool voor spiritueel inzicht, het onderbewuste en het bovennatuurlijke. Het oog fungeert als een poort naar andere werelden en dimensies en benadrukt de idee dat de menselijke waarneming verder gaat dan alleen het fysieke zicht.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Slang:
Je ziet hier een slang die kronkelt rond de arm van de godin Hygeia. Het symboliseert genezing, wijsheid en transformatie. Het gebruik van de slang in dit schilderij "Hygeia" van Klimt staat voor de kracht van genezing en de mysteries van het leven en de dood.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Pad:
In dit sombere schilderij "The black Idol" door Frantisek Kupka zie je een pad of weg in het donker verdwijnen. Het symboliseert de zoektocht naar het onbekende en het innerlijke conflict dat men kan voelen bij het naderen van een diepere waarheid of een spiritueel of psychologisch vraagstuk.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Modernisme (20e eeuw)
Vierkant en Cirkel: Staan respectievelijk voor structuur (vierkant) en heelheid of oneindigheid (cirkel). Abstracte vormen representeren universele waarheden en concepten.
Zwarte Vierkant (Malevich): Vertegenwoordigt de leegte en afwezigheid van objectieve realiteit. Het zwarte vierkant wordt gezien als een symbool van universeel niets en artistieke bevrijding.
Kleuren: Elke kleur krijgt een specifieke symbolische waarde: blauw voor diepte en spiritualiteit, rood voor energie en passie, geel voor hoop en vitaliteit.
Dromen en Visioenen: Representeren het onderbewuste en irrationele. Dromen worden vaak weergegeven als een alternatieve realiteit vol symboliek.
Uurwerken (Dalí): Vervormde tijd symboliseert de fragiliteit van perceptie en de relativiteit van tijd in ons bewustzijn.
Een aantal voorbeelden:
Cirkel:
Het werk van van Kandinsky "Several Circles" wordt de kracht van geometrische vormen en hun universele betekenis getoond. De cirkels in verschillende kleuren en maten staan voor heelheid, oneindigheid en het kosmische.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Zwarte vierkant:
Dit werk van Malevich markeert een revolutionair moment in de kunstgeschiedenis. Het "Zwarte Vierkant" vertegenwoordigt de leegte, de afwezigheid van objectieve realiteit en een breuk met traditionele representatieve kunst. Malevich beschouwde dit werk als het hoogste punt van abstractie en pure expressie, een symbool van universeel niets en artistieke bevrijding.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Kleuren:
Hier zien we het werk "Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw" van Mondriaan. Hij gebruikt hier een beperkt palet van primaire kleuren (rood, blauw, en geel) naast zwart, wit en grijze lijnen om een abstracte compositie te creëren. De kleuren hebben een specifieke symbolische betekenis: rood staat voor energie en kracht, blauw voor kalmte en spiritualiteit, en geel voor optimisme en vitaliteit.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Hedendaagse kunst (vanaf 1950)
Consumentengoederen: Kritiek op consumentisme en kapitalisme. Voorwerpen zoals de Campbell’s soepblikken van Warhol staan symbool voor de consumptiemaatschappij.
Celebrity-iconen: Symbool voor de oppervlakkigheid en vluchtigheid van roem. Iconen zoals Marilyn Monroe benadrukken de tijdelijke aard van moderne waarden.
Vlaggen en Merknamen: Kritiek op globalisering en kapitalisme. Vlaggen worden abstract weergegeven als een symbool van nationalisme en identiteit.
Scherven en Gebroken Spiegels: Symbolen van fragmentatie van identiteit en innerlijke conflicten, vaak gebruikt om de complexe menselijke psyche weer te geven.
Tekst en Taal: Symbool voor interpretatie en subjectiviteit. In hedendaagse kunst worden woorden en taal gebruikt om de kijker te laten nadenken over betekenis en waarheid.
Afval en Recyclagemateriaal: Staat voor de gevolgen van de consumptiemaatschappij en de klimaatcrisis.
Digitale Codes: Kritiek op de digitalisering en ontmenselijking. Codes en pixels staan symbool voor de vervreemding en invloed van technologie op de mensheid.
Een aantal voorbeelden:
Celebrity-iconen:
In "Swingeing London 67"van Richard Hamilton zien we een afbeelding van Mick Jagger en de kunsthandelaar Robert Fraser terwijl ze in een auto worden weggeleid, geboeid na een arrestatie. Dit werk richt zich op de manier waarop beroemdheden worden bekeken en opgejaagd door de media, en de fascinatie van het publiek met roem en schandalen.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Tekst en taal:
"Untitled (Your Body is a Battleground)" (1989) door Barbara Kruger is een van de vele voorbeelden van deze artiest die veel werkte met tekst en taal. Hier fungeert de tekst als krachtige kritiek en een directe boodschap die thema’s van feminisme, lichaamspolitiek en de strijd voor rechten en autonomie aan de orde stelt.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)
Afvalmateriaal:
Dit werk "In the World But Don’t Know the World" van de Ghanees El Anatsui zien we een kunstwerk gemaakt van duizenden platgemaakte flesdoppen en wikkels van flessenhalzen. Anatsui’s werk gaat over transformatie, hergebruik en de geschiedenis van het materiaal. Het symboliseert de koloniale handel en de impact van consumentisme op de Afrikaanse samenleving. Het gebruik van afvalmaterialen benadrukt ook de mogelijkheid van schoonheid in het alledaagse en het betekenisvolle gebruik van hergebruikte materialen.
(klik op het plaatje voor volledige afbeelding)